अखंड भारताचा "सम्राट".

असा विश्वविजेता सम्राट ज्याला चक्रवर्ती संबोधलं जातं...अन् चक्रवर्ती म्हणजे सर्वांत मोठे साम्राज्य असणारा सम्राटांचा सम्राट ज्याचे साम्राज्य केवळ विशाल भारतातच नव्हे तर भारतासह...पाकिस्तान...नेपाळ...बांग्लादेश...अफगाणिस्तान...भूतान...इराण...तुर्कमेनिस्तान...ताजिकिस्तान...उझबेकिस्तान अशा आजच्या भारताबाहेरील राष्ट्रातही "सोनेकी चिडीयाँ" म्हणुन आनंदाने नांदत होतं...जो आपल्या उभ्या आयुष्यात एकही युद्ध हरला नाही...असा चक्रवर्ती सम्राट अशोका जगाच्या पाठीवर कोणीही होऊ शकला नाही... सम्राट अशोक यांचे साम्राज्य व धम्म प्रचार केलेला प्रदेश ....भारतासह...पाकिस्तान...नेपाळ...बांग्लादेश...म्यानमार...श्रीलंका...अफगाणिस्तान...भूतान...इराण...तुर्कमेनिस्तान...ताजिकिस्तान...उझबेकिस्तान, इजिप्त,  अझरबैजान इराक , तुर्की इत्यादी.सम्राट अशोकांचा जेवढा साम्राज्यविस्तार होता तेवढा हा पूर्ण भारत देश पण नाही, आणि जेवढे वर्षे मौर्य शासकांनी या देशावर राज्य केले तेवढे इतर कोणीही करू शकले नाही. त्यांच्या आधीही आणि नंतरही.

एक बौद्ध सम्राट म्हणून, अशोकचा विश्वास होता की बौद्ध धम्म हे सर्व मानव तसेच प्राणी व वनस्पतींसाठी फायदेशीर आहे, म्हणून त्यांनी अनेक स्तूप, सांघरामा, विहार, चैत्य, आणि दक्षिण आशिया आणि मध्य आशियातील बौद्ध भिक्खुचे विहार, मठ, बांधले. अशोकवादनुसार त्यांनी बुद्धांच्या अवशेषांवर 84,000 स्तूप बांधण्यास आज्ञा केली होती.  आर्यामजुसमुल्लाकल्पामध्ये अशोक प्रत्येक मौल्यवान धातू रथाने प्रवास  करून प्रत्येक स्तूपांना दान अर्पण करतो.

त्यांनी विहार आणि बौद्ध भिक्खुसंघाला दान केले त्यांनी आपल्या एकमेव कन्या संघमित्रा आणि पुत्र महिंद्रा यांना बौद्ध धम्म श्रीलंका (ज्याला नंतर 'ताम्रपर्णी' म्हणून ओळखले जाते) मध्ये बौद्ध धम्माचा प्रसार करण्यासाठी पाठविण्यात आले.

अशोकच्या कारकीर्दीच्या 17 व्या वर्षी, महाशांसाच्या म्हणण्यानुसार, तिसऱ्या बौद्ध परिषदेच्या समाप्तीनंतर, अशोक बौद्ध धम्माचा प्रसार करण्यासाठी जगाच्या नऊ भागांना बौद्ध मिशनऱ्यांना पाठविले. 

अशोकाने बौद्ध आणि बौद्ध बौद्धांना धार्मिक परिषदेसाठी आमंत्रित केले. त्यांनी बौद्ध भिक्खुसंघांना पवित्र धार्मिक ग्रंथ बनवण्यासाठी प्रेरित केले आणि त्यास सर्व प्रकारची मदत दिली.

अशोकाने नालंदा व तक्षशिलासारख्या बौद्धिक क्षमता विकासासाठी मदत केली. अशोकने सांची व महाबोधी बौद्ध विहार बांधण्यास मदत केली. अशोकाने बौद्ध धर्मियांना दान केले त्यांच्या कारकीर्दीत पुढेही त्यांचे सरमिसळस्थान बदलून बौद्ध धम्माच्या दिशेने विशेष वळण घेण्यात आले. अशोकाने श्रमदान (बौद्ध भिक्खुसंघ) आणि प्रजेला या दोघांनाही मदत केली व आदर दिला.

 अशोकाने तिसरी बौद्ध धम्म परिषद (इ.स. 250 बीसीई) पाटलीपुत्र येथे आयोजित करण्यास मदत केली (आजचा पटना). हे अशोकच्या आध्यात्मिक शिक्षक असलेल्या मोगलिप्पट-तिसा या साधकाने लिहले होते. 

त्याकाळात सम्राटाच्या नेतृत्वाखालील भारत एक जबाबदार जागतिक महाशक्ती होता. सम्राट अशोका यांनी भिक्खूसंघाला देशविदेशात धम्म प्रसारासाठी पाठवले. बौद्ध भिक्खू बौद्ध तत्वज्ञानं चीन सहित पूर्व आशिया, इराण, मध्य आशिया, इजिप्त आणि ग्रीस पर्यंत घेऊन गेले. स्वतः सम्राटाने स्वतःच्या मुलाला आणि मुलीला सुद्धा धम्मप्रसारासाठी दान केले. जेव्हा बालक राहुलने आपला पिता भगवान बुद्धांकडे वारसा मागितला तेव्हा बुद्धांनी राहुलला वारश्यात कपिलवस्तुच राज्य न देता, कोणतीही संपत्ती न देता धम्माचा वारसा दिला, तद्वत सम्राट अशोकाने सुद्धा आपली मुलगी संघमित्रा आणि पुत्र महेंद्र यांना वारश्यात आपले अफाट साम्राज्य न देता धम्माचा वारसा दिला. आदी कल्याणकारी, मध्य कल्याणकारी आणि जो अंतीही कल्याणकारी आहे अश्या बौद्धधम्माला अभिप्रेत लोककल्याणकारी आज्ञा असलेले ८४ हजार शिलालेख, प्रस्तरखंड, गुंफा कोरल्या आणि केवळ आज्ञा कोरल्या नाहीत तर त्यानुसार राज्यकारभार चालतोय की नाही यावर देखरेख ठेवणारी यंत्रणा सुद्धा निर्माण केली. अगदी इराण मधे सुद्धा हे शिलालेख सापडले आहेत. अवघ्या जगाने गौरवलेला हा सम्राट मात्र दुर्दैवाने काही काळ भारताच्या विस्मृतीत गेला.

सम्राट अशोकचा मुलगा महिंदा यांनी बौद्ध गृंथाना एका भाषेत अनुवाद करून बौद्ध धम्माचा प्रसार करण्यास मदत केली जी की श्रीलंकेच्या लोकांना समजली जाऊ शकेल. 

हे सुप्रसिद्ध आहे की अशोकाने बौद्ध संदेशासाठी किंवा अक्षरे, लिखित किंवा तोंडी बौद्ध धम्माचा प्रसार करण्यासाठी  विविध लोकांना परदेशात  पाठवले, धुत किंवा दूत पाठविले होते. 

अशोकाच्या हयातीतच अखंड भारत हा बौद्धमय होता.  त्याचबरोबर इतर प्रदेशात देखील बौद्ध धम्म प्रसारित झाला होता.

असा होता करुणामय प्रियदर्शी सम्राट अशोक. जगातील सर्वात श्रेष्ठ सम्राट अशोक ज्याने सर्वस्व जिंकले होते.